3. Czym jest prawo w sensie filozoficznym?

3.4. Dodatek 1: koncepcje prawa natury

Przyjęło się wyróżniać trzy główne nurty koncepcji praw natury:

  1. Nurt kosmologiczny, według którego prawo natury to prawo kosmosu mające boskie pochodzenie. Te prawa w swoistym sensie obowiązują w świecie przyrody, którego człowiek jest elementem. Człowiek jako fragment świata przyrody podlega prawom natury. Przełomu w tym sposobie myślenia o prawie natury dokonał Arystoteles. Odróżnił on prawo przyrody, odnoszące się m.in. do człowieka jako do istoty biologicznej od prawa naturalnego rozumianego jako zespół norm postępowania odnoszących się do człowieka jako istoty społecznej. Uważał, że źródłem prawa natury jest istota człowieka, a norma prawa naturalnego poznawalne są ludzkim rozumem. Podstawowa norma prawa natury miała wg Arystotelesa charakter normy moralnej i głosiła Należy czynić dobro, a zła unikać.

  2. Nurt religijny – jego przedstawicielami są św. Augustyn (354-430) oraz św. Tomasz z Akwinu (1225-1274, XIII w.). Św. Augustyn uważał, że wszelka władza pochodzi od Boga, a jej podstawą powinna być sprawiedliwość. Prawo naturalne to nakazy Boże, a źródłem ich poznania jest objawienie. Św. Augustyn utożsamiał prawo i porządek, w jego opinii mamy do czynienia z następującą hierarchią praw: prawo wieczne – które jest boską wolą i rozumem, przenika cały wszechświat, prawo naturalne – to norma uniwersalna zapisana przez Boga w duszy człowieka oraz prawo ludzkie – doczesne, wywodzi się z prawa naturalnego; celem prawa jest zapewnienie pokoju w rodzinie i państwie.

    Z kolei według Św. Tomasz z Akwinu podstawową myślą jest idea hierarchii, na czele której stoi Bóg. Hierarchia ta jest czymś stałym, niezmiennym, właściwa jest zarówno dla świata przyrody, jak i społeczeństwa ludzkiego, dotyczy też duchowego świata aniołów. Zdaniem Tomasza z Akwinu prawo naturalne (lex naturalis) stanowi jedną z czterech porządków normatywnych częściowo ze sobą powiązanych, obok prawa wiecznego (lex eterna) będącego zgodnym z zamysłem Boga porządkiem świata jest to najwyższe prawo, normy tego prawa są odbiciem mądrości Stwórcy, prawa bożego (lex divina), które objawione w piśmie świętym ma pomagać człowiekowi w osiągnięciu zbawienia oraz prawa ludzkiego (lex humana) wywodzącego się z prawa wiecznego za pośrednictwem prawa naturalnego i które jeśli jest zgodne z prawem naturalnym zasługuje na miano prawa. Normy prawa naturalnego są wyryte w sercach ludzkich. Hierarchia wg. Św. Tomasza przedstawia się więc następująco: lex eterna, lex naturalis, lex humana oraz lex divina.

  3. Nurt laicki (świecki) – koncepcje te upatrywały źródeł prawa natury w istocie człowieka, w jego rozumie czy godności, czy też w naturze społeczeństwa lub jednostki. W tym nurcie nastąpiło odwiązanie prawa natury od prawa wiecznego,następuje tu rozdział prawa naturalnego i nakazów moralnych, normy prawa naturalnego nie muszą wyznaczać powinności czynienia tego, co jest dobrem moralnym.Przez odwołanie się do natury człowieka uzasadnia się konieczność oparcia życia społecznego na własności prywatnej. Wprowadzenie dominacji własności społecznej jest niezgodne z naturą człowieka, gdyż zmusza go do szczególnej dbałości o to, co do niego nie należy. Według H. Grocjusza prawo natury istniałoby nawet wtedy, gdyby Boga nie było. Oczywiście Bóg jest twórcą natury i nie ma powodu przypuszczać, że Boga nie ma, takie myślenie byłoby zbrodnią. Zasady prawa natury wg H. Grocjusza:
      • pacta sund servanda – umów należy dotrzymywać
      • poszanowanie cudzej własności
      • wynagradzanie szkód
      • wymierzanie kar za popełnione przestępstwa