Wprowadzenie do filozofii prawa

3.7. Dodatek 4: realizm prawniczy

Nurt realistyczny, ujmujący prawo jako zespół faktów psychicznych albo społecznych, uznawany jest za część socjologicznej jurysprudencji oznaczającej zbiorczą nazwę wielu nurtów nauk prawnych z początku XX wieku, sięgających pomocniczo po wiedzę i metody socjologii. Zaliczamy tu przede wszystkim szkołę wolnego prawa, amerykański i skandynawski realizm prawniczy oraz teorię Roscoe Pounda. W Polsce (w okresie PRL) nurt ten określany był jako funkcjonalizm prawny i był celem licznych krytyk ze strony innych teoretyków prawa. Nie istnieją jednak silniejsze związki między socjologiczną jurysprudencją, a funkcjonalizmem w socjologii czy antropologii. Wybitnym polskim przedstawicielem realizmu psychologicznego jest Leon Petrażycki. 

Aby zrozumieć, jak Petrażycki definiował pojęcie prawa, zacznijmy od wyodrębnionej przez niego klasy zjawisk przeżyć psychicznych, mających dwustronną doznawczo-popędową naturę, polegają z jednej strony na doznaniu pasywnym, na pewnym pati, z drugiej zaś strony na dążeniu aktywnym  i mogą być scharakteryzowane, jako podrażnienia popędowe, impulsywne, które autor nazywa „impulsjami”, lub „emocjami”.

• Wśród tak wyróżnionej klasy emocji L. Petrażycki wyodrębnia emocje etyczne (emocje obowiązku), które obejmują dwa rodzaje obowiązków, a mianowicie: moralne (jednostronnie imperatywne) i prawne (imperatywno-atrybutywne).

Emocje moralne charakteryzują się tym, że w stosunku do innych są wolne i nie należą do nich jako ich prawa, według których to, do czego jesteśmy obowiązani, nie występuje w naszej świadomości, jako innym należne, natomiast na mocy obowiązków prawnych długi innych osób, przysługują nam jako nasze prawa roszczenia – to, do czego jeden jest zobowiązany, drugiemu się należy. Tak wyróżniona przez L. Petrażyckiego klasa przeżyć prawnych (imperatywno-atrybutywnych, obowiązująco-przydzielających, nadających roszczenie), czyli tych, które w stosunku do innych ludzi odczuwamy jako skrępowanie związane z tymi osobami, w których to, co obciąża jedną stroną przypada drugiej stronie jako jej należność, podlega z kolei innym – jak stwierdza się w piśmiennictwie – niezależnym, dychotomicznym i wieloczłonowym podziałom opartym na różnych kryteriach.

Na gruncie tak utworzonego psychologicznego pojęcia prawa L. Petrażycki wyróżnia następujące gatunki prawa:

• prawo pozytywne
• prawo intuicyjne
• prawo oficjalne
• prawo nieoficjalne

Charakteryzując podział prawa na intuicyjne i pozytywne, L. Petrażycki podkreśla, że prawoznawstwo nie zna tego podziału, a owe pojęcia są związane w sposób najściślejszy z ustalonym wyżej szerokim pojęciem rodzajowym prawa, obejmującym swym zakresem niewspółmiernie więcej, aniżeli prawo w sensie stosowanym w mowie prawniczej. Owa odmienność podziału L. Petrażyckiego wiąże się z przyjętym przez autora kryterium podziału, które stanowi to, czy w odpowiednich przeżyciach imperatywno-atrybutywnych występuje bądź nie występuje powołanie się na fakty normatywne. Jak pisze A. Peczenik, gigantyczna spuścizna Leona Petrażyckiego czyni z polskiej teorii prawa zjawisko unikatowe. Petrażycki może jest w pewnych kręgach zapomniany, ale wiele jego rezultatów badawczych przepaja tak głęboko polską teorię prawa, że nie ma większego ryzyka jej degeneracji. Co więcej, Petrażycki wyprzedził skandynawski realizm o jedno pokolenie.

Czytaj dalej...